10 sene içinde toplantılara 'ışınlanarak' gideceksiniz.
Meta Kurucusu, Mark Zuckerberg (Mart 2021)
Meta, metaverse'ün tek bir şirket tarafından bir gecede inşa edilmeyeceğini belirterek, Meta’nın konsepti için tasarlanacak ürünlerin birçoğunun ancak önümüzdeki 10-15 yıl içinde tam olarak gerçekleştirileceğini söyledi. Ancak Meta'nın kurucusu Mark Zuckerberg, diğer büyük teknoloji grupları onun peşinden koşarken, önümüzdeki on yıl içinde metaverse için yılda 10 milyar dolar harcama sözü veriyor. Bu süre içinde, metaverse’ün bir milyar insana ulaşacağını, yüz milyarlarca dolarlık dijital ticarete ev sahipliği yapacağını iddia ediyor.
Microsoft, Ocak ayında metaverse için yapı taşları sağlama amacıyla 75 milyar dolarlık bir anlaşmayla dünyanın en büyük video oyunları geliştiricisi ve yayıncılarından kabul edilen oyun şirketi Activision'ı satın aldı. Financial Times'a konuşan Microsoft'un CEO'su Satya Nadella yaptığı açıklamada yakında ya avatarlarımızla ya da hologramlarımızla, bir konferans odası masasına oturacağımızı söyledi. Ancak, büyük ölçüde fiziksel ofis bağlamında geliştirilmiş olan iş kanunlarıyla, metaverse'deki istihdama nasıl uyum sağlayacağız? Metaverse’ün ortaya çıkışı ile sözleşme, veri koruma ve istihdam gibi alanlarda hem ticari hem de yasal sorunların gündeme geldiğini söyleyebiliriz.
Y ve Z kuşağının, çalışmalarının bir kısmını önümüzdeki iki yıl içinde metaverse'de gerçekleştirme olasılığı daha yüksek.
Illustrations by Brown Bird Design
Metaverse iş dünyasına girmeye başlıyor.
Katılımcılara iş yerinde gelişen teknolojiler hakkında birtakım sorular soruldu.
• Çalışanların %52'si, gelecek yıl toplantılar veya ekip etkinlikleri için metaverse'teki dijital alanları kullanmaya açık.
• Çalışanların %47'si gelecek yıl toplantılarda kendilerini avatarlarıyla temsil etmeye açık.
• Gen Z'nin %51'i ve Y kuşağının %48'i, çalışmalarının bir kısmını önümüzdeki iki yıl içinde metaverse'te yapmayı düşünüyor.
• Çalışanların %16'sı metaverse’te herhangi bir iş yapmayı asla beklemediklerini söylüyor.
• Çalışanların %13'ü "metaverse" teriminin ne anlama geldiğini bilmediklerini söylüyor.
31 ülkede tam zamanlı veya serbest çalışan 31.102 kişiyle yapılan anketlere dayalı olarak; Ocak-Şubat 2022
Kaynak: Microsoft 2022 Work Trend Index
“Kurumsal” Metaverse
Pandemi döneminde, online çalışma şekli, çoğu şirket tarafından benimsenen bir model oldu. Birçok çalışan, COVID-19 salgını nedeniyle toplantılarını hala Zoom ve Teams gibi uygulamalar üzerinden gerçekleştirmeye devam ediyor. Dolayısıyla yüz yüze toplantıların yerini online toplantıların aldığını söyleyebiliriz. Stanford Ekonomi Politikaları Araştırma Enstitüsü'nün yaptığı açıklamaya göre, 2020'nin ortalarından itibaren ABD'de tam zamanlı uzaktan çalışan sayısı, COVID öncesi dönemlere kıyasla %40'tan fazla arttı. Meta ve Microsoft gibi metaverse alanına yatırım yapan teknoloji şirketleri, online toplantıların bir sonraki sürümü olan "sanal toplantılara” geçiş için birtakım projeler yürütüyor. Öyle ki, B2Press Online PR Servisi’nin araştırmalarına göre, çalışanların yüzde 44’ü metaverse ortamında çalışmak istediğini ve bu şekilde verimliliğin artacağını belirtiyor. Bill Gates ise bloğunda "Önümüzdeki iki veya üç yıl içinde, çoğu online toplantının 2D kamera görüntü ızgaralarından metaversete dijital avatarların bulunduğu 3D alana geçeceğini tahmin ediyorum. Sonunda avatarınızı, onlarla gerçek bir odada olma hissini çoğaltan sanal bir alanda insanlarla tanışmak için kullanacaksınız” diye yazdı. Ayrıca beden dilini anlamak ve başkalarının seslerini duyabilmek için sanal gerçeklik (VR) gözlüklerinin ve hareket yakalama eldivenlerinin gerekliliğini sözlerine ekledi. Kuşkusuz, bu tür araçlar, çalışanların erişimini genişleterek, işlerini sanal olarak yürütmelerine imkan sağlayabilecek.
Metaverse, sanal iş dünyasında ekip oluşturma ve iş birliği için güçlü fırsatlar yaratacak. Çalışanlar fiziksel dünyada farklı lokasyonlardayken, dijital dünyada iş arkadaşlarıyla aynı çalışma odasında olabilecek. Sanal ofis olarak adlandırabileceğimiz bu çalışma modelinde çalışanlar dijital ikizleriyle toplantılara katılım sağlayabilecek. Bu projelere Meta şirketinin ürünü olan Horizon Workrooms ve Microsoft tarafından geliştirilmeye devam eden Mesh for Teams örnek olarak gösterilebilir. Meta, üç boyutlu görüntü, ses ve hassas el hareketlerinin algılanmasıyla metaverse’teki iş deneyiminin Zoom veya Teams toplantılarından çok daha reel olduğunu iddia ediyor.
Horizon Workrooms’un şirket çalışanları kendi avatarlarını kullanarak sanal toplantı deneyimini başarı ile gerçekleştirdiklerini açıkladı. Her iki projenin hedefinde çalışanların sanal bir masa etrafında bir araya gelerek işlerin interaktif olarak görüşülmesi ve sürdürülebilmesi yer alıyor. Bunun da ötesinde, üç boyutlu dijital ikiz (digital twin) aracılığıyla, örneğin perakende sektöründe faaliyet gösteren bir çalışan birden fazla mağazayı yönetebilecek ve denetleyebilecek duruma gelebilecek. Aynı dili konuşmayan veya işaret dili kullanan biriyle eş zamanlı çeviri ile toplantı yapılabilecek. Dolayısıyla işitme ve konuşma engelleri engel olmaktan çıkacak. Türkiye’de ise dijital öğrenme teknolojileri alanında hizmet veren MediaRubic, MetaOfis ile metaverse platformu olan Spatial’da yerini aldı. Tasarımında gerçek toplantı odasının ciddiyetini taşıdığını iddia eden şirket, kampüs görünümüne sahip olan ofise, kullanıcıların içerik yayınlayabileceği dev ekranlı amfitiyatroya, sosyalleşebilecekleri açık ve kapalı alanlara, toplantı salonu ve sanal sınıfa sahip olduğunu belirtti.
İş Hukuku Metaverse için Hazır mı?
Metaverse, hibrit çalışmayı bir adım öteye taşısa da hukuki açıdan birçok sorunu beraberinde getiriyor. İş hukuku açısından ele alacak olursak, işverenlerin çalışanlarına nasıl ödeme yapacağı, şirket içinde çalışma saatleri ve dinlenme sürelerinin nasıl belirleneceği, çalışanlar tarafından evden VR gözlüklerle sanal ofise geçiş yapıldığında araçların arızalanması ve bedensel bir zarar meydana gelmesi sonucunda iş kazasının oluşup oluşmayacağı konuları gündeme gelebilir. İş sözleşmelerinin metaverse kapsamında nasıl revize edileceği, avatarlardan birine yetkisiz erişim sağlandığında sorumluluğun kime ait olacağı gibi pratik zorluklar karşımıza çıkabilir. Ancak her şeyden önce avatarların yasal kimliği konusunda hukuki bir tanımlama yapmak oldukça önem kazanıyor. Türk hukuk sisteminde, henüz, kullanıcıların karşılığı olan avatarlara ait açık ve net bir tanım bulunmuyor. Her ne kadar avatarlar, üç boyutlu olarak kullanıcıların bir yansıması olsa da hukuken kişi sıfatına sahip olmadıkları için temsilci olarak nitelendirmeleri mümkün gözükmüyor. Ancak, her ne kadar hukuki uyuşmazlık metaverse ortamında gerçekleşmese de Yargıtay’ın 2020 tarihli kararını incelemekte fayda var. Söz konusu karara konu olan olayda, davacının e-posta adresine izinsiz bir şekilde girilerek “Knight Online” isimli oyundaki hesap bilgilerinin çalınması ile oyunda kullandığı karakter, yani kendi oluşturduğu avatarı, üçüncü bir kişiye satılıyor. Bunun üzerine Yargıtay, avatarların maddi değere sahip olduğunu belirterek, üçüncü kişiye satılan avatar üzerinden davalının haksız çıkar elde ettiğini hüküm altına alıyor. Yine bir başka kararda, Antalya BAM 2020 tarihinde verdiği karar ile merhuma ait sosyal medya hesabı ve dijital cüzdanında bulunan dijital varlığın mirasa konu edilmesi gerektiğini kabul ediyor. Bu karardan hareketle, metaverse’te sahip olunan varlıkların da mirasa konu edilebileceği ve tereke içerisinde değerlendirilebileceği sonucu çıkartılabilir. Ancak avatarların da bu kapsamda değerlendirilmesi ilerleyen süreçlerde belirlenebilecek. Yukarıdaki açıklamalar ışığında avatarların maddi bir değer veya iletişim aracı niteliğinde olduğu ya da “metahuman” adı altında yeni bir hukuki kimlik tanımlaması konusunda bir belirlemeye ihtiyaç olduğunu söyleyebiliriz.
Avatarların hukuki kimliğinin net bir biçimde açıklığa kavuşturulması önem arz etse de biraz da iş hukuku perspektifinden konuyu inceleyelim. Fiziksel iş dünyasının çarkları her ülkenin kendine ait yasal düzenlemeleri ile dönüyor. Örneğin Belçika, evden çalışma modeli ile mesai saatlerinin artması sonucu resmi olarak haftada yalnızca 4 günlük çalışma düzenine geçti. Kaliforniya’da işçiler önceden haber verilmeksizin işten çıkartılabilirken, Hollanda’da çalışanlar genellikle mahkemeden veya Hollanda iş bulma kurumundan onay alınmadan işten çıkartılamıyor. Türkiye’de işverenlerce iş sözleşmesinin feshi için geçerli ya da haklı bir neden bulunması gerekiyor. Peki ulusal mevzuat, çalışanları koruyacak mı yoksa metaverse dünyasında çalışmak tamamen yeni bir yasal düzenleme gerektiriyor mu?
Normal şartlarda, şirketler fiziki olarak hangi ülke veya eyalette ise, o bölgenin yasal düzenlenmeleri uygulanır. Ancak işin içine metaverse girince, merkeziyetsiz yapıya uygun kuralların işletilmesi gerekecek. Bunun için de sanal ofis ortamında meydana gelebilecek problemleri ortadan kaldırmak adına ya metaverse platformlarının kurulduğu ülke hukukuna göre ya da şirket ve problem yaşayan tarafların bulunduğu ülke hukukuna göre hukuki sorunlar çözülecek. Yasal süreçlerin platformun yer aldığı ülke hukukuna göre belirlenmesi halinde ise tarafların bulunduğu ülke kanunları geçerliliğini yitirmiş olacak. Konuya başka bir açıdan bakacak olursak, metaverse aslında bir platform ve işveren-çalışan ilişkisine ait temel ilkeler bu platformdan bağımsız şekilde varlığını sürdürüyor. Bu ilişkide tarafların uygulanan ülke hukukundan vazgeçmesi mümkün olmayacak gibi gözüküyor. Ancak belirtmek gerekir ki, ülkelerden bağımsız bu dünyaya özgü kuralların yaratılacağına ilişkin görüşler de yer alıyor. Her ne kadar konu ile ilgili farklı görüşler sunulsa da metaverse dünyasına uygun yeknesak kurallar henüz belirlenmedi. Metaverse’te sanal iş dünyasına dahil olacak şirketlerin ve kuruluşların sorumluluklarını belirleme konusunda takip edebilecekleri Avrupa Parlamentosu Araştırma Grubu tarafından 2022 yılı Temmuz ayında yayınlanan “Yönetim Verileri ve Herkes için Yapay Zeka” çalışması dikkat çekiyor. Yapay zeka sistemlerinin kullanımı ve işleyişine ilişkin kuralların yer aldığı çalışma metaverse’e de kıyasen uygulanabilecek. Bunun yanı sıra, metaverse ortamında çalışma kurallarını belirleyen iç yönergelerin platformun belirli özellikleri dikkate alınarak güncellenmesi gerekecek.
Çalışan Verilerinin Korunması ve Aktarımı Nasıl Gerçekleşecek?
Metaverse’te iş hayatını incelerken işverenler açısından önem arz ettiği için çalışan verilerinin nasıl işleneceğinden, saklanacağından ve aktarımından da bahsetmek gerekir. Çünkü metaverse’e çalışan katılımı ile Meta gibi teknolojik şirketlerin toplamayı ve paraya çevirmeyi beklediği kişisel verilerin ölçeği göz önüne alındığında, gizlilik ve veri güvenliği hakkında işveren tarafı açısından önemli sorumluluklar gündeme geliyor.
Financial Times, Meta’nın ABD Patent ve Ticari Marka Ofisine yaptığı yüzlerce başvurusunu analiz ederek bir rapor hazırladı. Söz konusu raporda, Meta’nın göz seğirmelerinden burun burkulmalarına ve vücut hareketlerine kadar birçok biyometrik verinin toplandığına yer verdi. Bu tür veriler, şirketlerin oluşturdukları dijital ortamların gerçekçi olmasını sağlamasına yardımcı olmakla beraber, hedef odaklı reklamların yönlendirilmesi amacıyla da kullanılıyor. Fiziksel dünyada, AB Genel Veri Koruma Regülasyonu (GDPR), işverenlerin tıbbi ve kişisel kayıtlarının yanı sıra bu kayıtlara ilişkin değerlendirmeler de dahil olmak üzere çalışanlara ait hangi verilerin işlenebileceğini, saklanabileceğini ve aktarım yapılabileceğini düzenliyor. Bu kurallar kapsamında, metaverse dünyasına katılmak isteyen şirketler, çalışanlarının verilerini sanal dünyada nasıl koruyacaklarını düşünmeli, veri koruma mevzuatlarına uyum sağlamalıdır. Bu nedenle Türk Hukuku gerek AB Hukuku göz önüne alındığında, yukarıda da bahsettiğimiz Meta’nın mimikler için biyometrik veri toplaması, Türk ve AB’li şirketlerin Horizon Workrooms'a sıcak bakmamasına sebep olabilir.
AB Hukukunda, GDPR Madde 44 kapsamında, AB vatandaşlarının kişisel verilerinin, Avrupa Birliği'nin dışında kalan ve veri koruma yasaları konusunda AB'ye eş değer olmayan ülkelere taşınması belirli güvencelerin sağlanmadığı takdirde yasaklanıyor. Yine AB üyesi devletlerde iş sözleşmeleri kapsamında çalışanların kişisel, sağlık ve biyometrik verilerinin işlenmesi belirli kurallara tabi tutuluyor. Bu kurallar üye devletler arasında değişiklik gösterse de temelde GDPR’a ek uyumlu düzenlemeler içeriyor.
Türk Hukukunda, KVKK kapsamındaki istisnai haller dışında, işverenlerin çalışanlarının açık rızalarını almadan kişisel verilerini ve özel nitelikli kişisel verilerini işlemesi yasaklanıyor. Aynı zamanda işlenen özel nitelikli kişisel verilerin de ölçülülük ilkesine aykırılık oluşturmaması gerekiyor. Bunun yanı sıra, işlenen verilerin hangi amaçlarla işlendiği, nerede depolanacağını veya kimlerin ulaşabileceği konusunda aydınlatma yükümlülüğünü yerine getirmekle de sorumlu tutuluyor. Örneğin, istisnai hükümler dışında, işverenlerin çalışanların parmak izi gibi biyometrik nitelikteki verilerini işlemesi halinde açık rıza alma zorunluluğu bulunuyor. Aynı zamanda parmak izi verisinin işleme amacı ile bağlantılı, sınırlı ve ölçülü olması gerekiyor. Böyle bir durumda işyerleri açısından mesai kontrolü veya fiziksel mekân güvenliği bakımından biyometrik veri niteliğindeki parmak izi verisi yerine manyetik kart sistemi veya SMS ile giriş modeli benimsenebilir. Ayrıca, işlenen verilerin çalışanların açık rızası olmaksızın yurtiçi ve /veya yurtdışına aktarılamayacağı kanun kapsamında yer alıyor. Kişisel verilerin aktarımı için öngörülen şartların sağlanması halinde ise aktarım yapılan yabancı ülkede yeterli korumanın bulunması, bulunmadığı hallerde ise birtakım prosedürlerin işletilmesi gerektiği hüküm altına alınıyor. Kurul tarafından, serverları yurtdışında bulunan işyerlerinde e-posta hizmeti kullanımında gönderilen ve alınan tüm e-postalar yurtdışına kişisel veri aktarımı olarak nitelendirilerek, işverenlerce gerekli prosedürlerin işletilmesi gerektiği belirtiliyor.
GDPR ve KVKK açısından değerlendirme yapıldığında, metaverse’te, çalışanlara ait verilerin vermiş oldukları rızaya uygun olarak yalnızca belirtilen ve üzerinde anlaşmaya varılan amaçlar için kullanıldığından ve korunduğundan emin olmak gerekiyor. Bunun için de platform ortaklarıyla yapılan hizmet sözleşmelerinin kanunlarla uyumlu olması gerekiyor. Aynı zamanda, işverenlerin, mevcut tüm veri gizliliği ilkelerinin, tıpkı fiziksel dünyada olduğu gibi metaverse ortamında da geçerli olduğunu unutmaması gerekiyor. Bu bakış açısıyla, metaverse ile ilgili tüm standart işletim prosedürlerinin, risk yönetimi kontrol listelerinin ve uyumluluk kılavuzlarının periyodik olarak gözden geçirilmesi ve buna göre güncellenmesi gerekiyor.
İşverenlerin, çalışan faaliyetlerini izlemek ile çalışanların mahremiyet hakkını korumak arasında bir denge kurması gerekecek. Birleşik Krallık'ta güven ve itimat maddesi, her iş sözleşmesinin zımni bir şartı olarak düzenleniyor, ancak çalışanın yoğun bir şekilde takibi bu maddeyi ihlal ediyor. Bu sorunla mücadele etmek için işverenlerin bir veri koruma etki değerlendirmesi yapmaları gerekiyor. Yapılan her türlü izlemenin orantılı olmasını, yalnızca meşru nedenlerle ve daha az müdahaleci önlemlerin mümkün olmadığı durumlarda kullanılmasını sağlamaları gerekiyor. Çalışanların her türlü hareketinin kaydedildiği ve takip edilebildiği bir metaverse ortamında kanunlara uyum ise oldukça zor görünüyor. Bu nedenle, sadece metaverse’te sanal ofis çalışması için düzenleyici otoriteler tarafından kapsayıcı ve yeknesak kuralları içeren veri gizliliği yasası oluşturulması bekleniyor.
Metaverse’ün getireceği tüm fırsatlarla birlikte, işletmelerin çalışma şekline ilişkin karmaşık hukuki problemler de beraberinde geliyor. Bu sorunları önceden tahmin etmek ve yasal anlamda uyum süreçleri için gerekli aksiyonları almak şirketler için hayati önem taşıyor. Metaverse’te sanal çalışma modeline katılım sağlayacak şirketlerin hem İş Kanunları hem KVKK uyum süreçlerini gerçekleştirmeleri, işledikleri ve muhafaza ettikleri verileri bilişim sistemleri konusunda profesyonel olarak hukuki denetime tabi tutmaları gerekiyor.
